Zorunlu Karşılık Oranı Nedir?

Finans alanı karmaşık bir ağa benzer ve bu ağda yer alan tüm unsurlar, yatırım kararlarını tamamen değiştirebilir. Bu nedenle yatırım kararı verirken tün unsurların ele alınması ve piyasanın sağlıklı bir şekilde analiz edilmesi gerekir. Yatırımcılar ve finans profesyonelleri için hayati öneme sahip olan konulardan biri de zorunlu karşılık oranıdır.

Mali dengenin sağlanması ve para politikalarının doğru yürütülmesi adına belirlenen bu oran, bankacılık sektörünün temel unsurlarından biridir. Gelin, zorunlu karşılık oranının ne olduğunu, nasıl hesaplandığını ve hangi kalemlerden oluştuğunu birlikte keşfedelim.

Zorunlu Karşılık Nedir?

Herhangi bir bankanın elinde bulundurduğu toplam mevduat ve bazı finansal varlıklar karşılığında merkez bankası tarafından belirlenen oranda rezerv ayırma zorunluluğu, zorunlu karşılık oranı olarak tanımlanır.

Oran, genellikle yüzde olarak ifade edilir. Bankanın sahip olduğu likiditeyi düzenlemek, kredi hacmini kontrol altında tutmak ve finansal sistemde istikrarı sağlamak amacıyla belirlenir.

Pratikte bankalar müşterilerinden aldıkları mevduatları veya finansal varlıklarını belirli oranda merkez bankasında tutmak zorundadır. Dolayısıyla bu oran, bankaların ani likidite ihtiyaçlarına karşı dirençli olmalarını sağlar ve finansal sistemin genel istikrarını korur.

Zorunlu karşılık oranı, para politikalarının uygulanmasını sağlarken aynı zamanda bankaların kredi genişlemesi ve likidite yönetimi konularında denge sağlamalarına yardımcı olur. Böylece finansal sistemin sağlıklı şekilde işlemesi hedeflenir.

Zorunlu Karşılık Kavramının Ortaya Çıkışı

Zorunlu karşılık, ekonomik istikrarın teminini sağlamak ve finansal sistemdeki sağlıklı işleyişi güvence altına almak amacıyla ortaya çıkmış finans politikasıdır. Merkez bankaları, bankaların likidite yönetimini kontrol etmek, aşırı kredi genişlemesini önlemek ve potansiyel krizlere karşı direnci artırmak adına politikayı benimsemiştir.

İlk olarak 19. yüzyılın ortalarında İngiltere'de uygulanmaya başlanan zorunlu karşılık oranı, bankacılık sistemindeki istikrarsızlık ve likidite sorunlarına çözüm olarak geliştirilmiştir. Bu politika, diğer ülkelerde de benzer nedenlerle uygulanmaya başlamıştır. Türkiye'de ise 1980'lerde finansal istikrarı sağlamak amacıyla başlamış ve zaman içinde çeşitli düzenlemelerle gelişmiştir.

Günümüzde birçok ülke, zorunlu karşılık politikasını finansal sistemin sağlığını korumak ve ekonomik istikrarı sürdürmek adına etkin bir araç olarak kullanmaya devam eder. Bu uygulama, bankaların ellerindeki mevduatın belirli oranını rezerv olarak ayırma zorunluluğunu getirerek finansal sistemin sağlıklı denge içinde işlemesini amaçlar.

Zorunlu Karşılık Oranının Para Arzına Etkileri

Zorunlu karşılık oranı, merkez bankalarının belirlediği oran doğrultusunda bankaların rezervlerini tutma zorunluluğunu içerir. Bu politikanın para arzına etkisi oldukça yüksektir. Çünkü bu oran bankaların ellerindeki likiditeyi azaltır ve kredi hacmini düşürerek ekonomideki para arzını kontrol altına alır.

Öte yandan uygulama, düşük bankalara daha fazla likidite sağlar ve kredi genişlemesini teşvik eder. Böylece ekonomide daha fazla para dolaşımına neden olabilir. Dolayısıyla politikanın doğru ayarlanması, ekonominin istikrarlı şekilde büyümesine katkı sağlar.

Ülkelere Göre Zorunlu Karşılık Oranları

Zorunlu karşılık oranları, her ülkenin ekonomik yapısına ve finansal sistemine özgü olarak merkez bankaları tarafından belirlenir. Dolayısıyla oran, ülkedeki ekonomik koşullara göre değişiklik gösterebilir. Gelişmiş ekonomilere sahip ülkelerde zorunlu karşılık oranları genellikle daha esnek olabilirken gelişmekte olan ülkelerde daha sıkı düzenlemelere tabidir.

Örneğin, ABD'de zorunlu karşılık oranları, Federal Rezerv tarafından belirlenir. Bankaların toplam mevduatlarına dayalı olarak hesaplanan oranlar, finansal istikrarın yanı sıra para politikasının uygulanmasına da katkı sağlar.

Çin'de ise oran, Çin Halk Bankası tarafından belirlenir. Oranlar, Çin'in finansal sistemini dengelemek ve likiditeyi kontrol etmek adına düzenlenir. Özellikle kredi genişlemesini sınırlamak veya teşvik etmek amacıyla ayarlamalar yapılabilir.

Bazı ülkelerdeki zorunlu karşılık oranları şu şekilde sıralanabilir:

Ülkeler	Oranlar
Kanada	0
Çin	20.5
Zambiya	8
Bulgaristan	10
Rusya	4
Polonya	3.5
İsviçre	2.5
Brezilya	20
Çekya	2

Zorunlu Karşılık Oranı Değişikliği

Merkez bankaları ekonomik koşullar ve finansal sistemin ihtiyaçları doğrultusunda zorunlu karşılık oranlarında güncelleme yapabilir. Bu değişiklikler, likidite düzeyini kontrol etmek, kredi genişlemesini yönlendirmek veya ekonomik istikrarı sağlamak amacıyla gerçekleştirilir.

Örneğin, merkez bankası ekonomideki büyümeyi desteklemek istiyorsa oranları düşürebilir. Sonucunda ise bankalar daha fazla likiditeye sahip olarak kredi verme eğiliminde artış gösterir. Bu da ekonomideki canlanmaya katkı sağlayabilir.

Zıt bir örnek olarak aşırı kredi genişlemesini önlemek amacıyla merkez bankası zorunlu karşılık oranlarını artırabilir. Bu durumda bankaların ellerindeki likidite azalır, kredi verme eğilimi düşer ve ekonomideki aşırı ısınmanın önüne geçilmiş olunur.

Zorunlu Karşılık Kalemleri

Bir bankanın zorunlu karşılık oranını belirlerken dikkate alması gereken unsurlar bulunur. Bu kalemler, genellikle bankaların aktif ve pasif kalemleri arasında değişiklik gösterir.

Zorunlu karşılık kalemleri arasında başlıca sayılması gereken unsurlar şunlardır:

• Bankanın müşterilerinden aldığı mevduatlar, zorunlu karşılık hesaplamalarında temel faktördür. Banka, genellikle mevduatların türüne ve vadesine göre farklı oranlarda karşılık ayırmak durumundadır.
• Bankaların kredi ve menkul kıymet portföyleri, zorunlu karşılık hesaplamalarında etkili olan diğer bir kalemdir. Kalemler, bankanın risk profiline göre farklılık gösterebilir.
• Bankanın dövizle ilgili açık pozisyonları da zorunlu karşılık hesaplamalarını etkiler. Bankalar, döviz riskini azaltmak adına pozisyonlar için belirli oranda karşılık ayırmak zorundadır.

Zorunlu Karşılık Oranı Nasıl Hesaplanır?

Zorunlu karşılık oranı, bir bankanın belirli finansal kalemleri üzerinden hesaplanır. Bu kalemler mevduat tutarı, yüzde hesabı ve rezerv oranıdır. Dolayısıyla öncelikle bankanın mevduatlarını belirlemek gerekir. Tutar, müşterilerden alınan tüm mevduatları içerir.

Ardından merkez bankasının belirlediği oranlar üzerinden diğer kalemler hesaplanır. Hesaplanan oranlar, mevduat miktarı ile çarpılarak zorunlu karşılık miktarı bulunur.

Örneğin, belirlenen oran yüzde 10 ise, her 100 birimlik mevduat için 10 birimlik zorunlu karşılık ayırmak gerekir.

Genel olarak bu anlattıklarımızı aşağıdaki gibi formüle etmek mümkündür:

Zorunlu Karşılık Oranı = Mevduat Tutarı x Rezerv Oranı

Örneğin Banka X'in mevduatları toplamda 100 milyon TL, rezerv oranı ise %10 olsun. Bu durumda formül şu şekilde işler:

Zorunlu Karşılık Miktarı= 100 milyon TL x 0.10 = 10 milyon TL

Sonuca göre Banka X, 100 milyon TL mevduat karşılığında 10 milyon TL zorunlu karşılık ayırmak zorundadır.

Türkiye’de Zorunlu Karşılık Oranları (%)

Zorunlu karşılık oranı ülkemizde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından belirlenir. Bu doğrultuda bankaların ellerinde bulundurdukları mevduatları belirli oranda TCMB'ye ayırmalarını gerektirir.

Aşağıda farklı türde varlıklar için uygulanan zorunlu karşılık oranlarını görebilirsiniz:

Türk Lirası	Oranlar
Mevduat ve Katılım Fonu (yurt dışı bankalar mevduatı/katılım fonu hariç)
Vadesiz, ihbarlı, 1 aydan 3 aya kadar vadeli	8
6 ay, 1 yıl ve 1 yıldan daha fazla vadeli	0
Kur Koruma Desteği Sağlanan Hesaplar
6 Aya Kadar (6 ay dâhil) Vadeli Kur Koruma Desteği Sağlanan Hesaplar	30
1 Yıla Kadar Vadeli ve 1 Yıl ve Daha Uzun Vadeli Kur Koruma Desteği Sağlanan Hesaplar	10
Müstakrizlerin Fonları	0
Diğer Yükümlülükler (Yurt Dışı Bankalar Mevduatı/Katılım Fonu Dahil
1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli	8
3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli	5,5
3 yıldan uzun vadeli	3
Kalkınma ve Yatırım Bankalarınca 1 yıldan uzun vadeli ihraç edilen menkul kıymetler	0

Yabancı Para	Oranlar
Mevduat ve Katılım Fonu (yurt dışı bankalar mevduatı/katılım fonu hariç)
Vadesiz, ihbarlı, 1 aya kadar vadeli	30
3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar vadeli	26
1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli	20
Kıymetli Maden Depo Hesapları
Vadesiz, ihbarlı, 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar vadeli	26
1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli	22
Müstakrizlerin Fonları	25
Diğer Yükümlülükler (Yurt Dışı Bankalar Mevduatı/Katılım Fonu Dahil)
1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli	21
2 yıla kadar (2 yıl dahil) vadeli	16
3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli	11
5 yıla kadar (5 yıl dahil) vadeli	7
5 yıldan uzun vadeli	5

Zorunlu Karşılığa Verilebilecek Örnekler

Zorunlu karşılık oranı; mevduatlar, kredi portföyü, kıymetli maden depo hesapları ve müstakrizlerin fonlarına karşılık verilir. Bu örneklerin her birine sırayla göz atalım:

• Bankaların müşterilerinden topladıkları mevduatları belirli oranda ellerinde tutma zorunluluğu bulunur. Örneğin, bir müşteri 100 TL yatırdığında banka belirlenen orana göre bir kısmını mevduat üzerinden ayırmak durumundadır.
• Bankaların kredi verme işlemi de zorunlu karşılık kapsamında değerlendirilir. Bir banka, müşterilere kredi sağladığında kredi tutarının belirli yüzdesini ayırmak durumundadır.
• Bununla birlikte zorunlu karşılık bankaların müşterilerinden alınan kıymetli maden depo hesapları üzerinden de uygulanabilir. Örneğin, müşteri bankaya altın veya diğer kıymetli metallerini depolamak için başvurduğunda banka belirli oranda bu kıymetli maden tutarını zorunlu karşılık olarak ayırmak zorundadır. Böylece bankanın dengeli likidite yönetimi sürdürmesine katkıda bulunur.
• Bankaların müşterilerine sunduğu müstakriz (emeklilik) fonları üzerinde de uygulanan zorunlu karşılık, bankanın fonlardan topladığı varlıkların belirli yüzdesinden oluşur. Müstakriz üzerinden alınan oran bankanın risk yönetimi açısından önemli bir adımdır ve finansal istikrarı destekler.

Zorunlu Karşılık Kim Tarafından Belirlenir?

Her zaman ülkedeki merkez bankası tarafından belirlenen zorunlu karşılık oranını Türkiye'de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) belirler. TCMB, ekonomik istikrarı ve finansal sistem dengesini korumak amacıyla belirli periyotlarda zorunlu karşılık oranlarını gözden geçirir ve gerektiğinde ayarlar. Politika; para arzını kontrol etme, enflasyonu sınırlama ve ekonominin sağlıklı işlemesini sağlama hedefleri doğrultusunda uygulanır.

Zorunlu Karşılığın Yükselmesi Ne Anlam İfade Eder?

Zorunlu karşılığın yükselmesi, genellikle bir ülkedeki merkez bankasının ekonomik kontrol tedbirlerini güçlendirdiğini gösterir. Merkez bankası, oranları artırarak bankalardan daha fazla likiditeyi ellerinde tutmalarını talep eder. Ekonomideki aşırı likiditeyi azaltmaya, kredi genişlemesini kontrol altında tutmaya ve enflasyonu sınırlamaya yönelik bir stratejidir.

Zorunlu Karşılığın Düşmesi Ne Anlam İfade Eder?

Zorunlu karşılık oranlarının düşmesi, genellikle merkez bankasının ekonomik politikalarını gevşettiğini gösterir. Merkez bankası, oranları azaltarak bankalara daha fazla likidite bırakılmasına izin verir. Dolayısıyla bankaların daha fazla kredi vermelerini teşvik eder, ekonomideki canlanmayı destekler ve tüketici harcamalarını artırabilir.

Ancak bu tür bir politika, aşırı kredi genişlemesine yol açarak enflasyonu tetikleyebilir. Dolayısıyla dikkatli bir şekilde uygulanması gerekir.